پیش تر چن تا از داستان های «ویرجینیا وولف» رو خونده بودم… اصلاً خوش م نیومده بود. این بود که تا اسم ش می اومد یه جوری می شدم. تو شمارۀ ۱۲۹ همشهری جوان،یه مقاله ازش چاپ شده بود که اول خیلی سرسری شروع به خوندن ش کردم،اما تو همون پاراگراف اول دوم غافل گیر شدم. کیف کردم. اصلاً انگار نحوۀ مطالعۀ خودمو داش واسه خودم نقل می کرد؛ آی حال کردم…آی حال کردم! فرایندی که به یه مطالعۀ جذاب منجر می شه رو با استادی تمام مطرح کرده. واسه همین،تایپ ش کردمو گذاشتم ش این جا تا تو لذت ش شریک باشیم.
ویرجینیا وولف آدم افسرده ای بود. تنها نبود –شوهر خوبی داشت و دوستانی بهتر- اما افسرده بود. ذهنی پیچیده و عجیب داشت که بازتابش را در رمان هایش را می توانید ببینید؛ البته اگر بتوانید آنها را بخوانید. «وبند هام لوئیس» -نویسنده و منتقد انگلیسی- در سال ۱۹۳۴،کتابی منتشر کرد به نام «مردان بی هنر» که مجموعه مقاله هایی بود درباره فالکنر،همینگوی و ویرجینیا وولف. از نظر خیلی های دیگر هم –در آن سالها- اسم چیزی که اینها می نوشتند،«رمان» نبود اما به هر حال،وولف از پرچمداران «رمان نو» به حساب می آید. وولف جز رمان،مقاله های متعدد ادبی دارد که آنها را به سفارش روزنامه تایمز می نوشته است و خواندنش –شاید بر عکس رمان هایش- تجربه ای لذت بخش و متفاوت است.
«چطور باید کتاب خواند؟» یکی از همین مقاله هاست که برای این صفحه به فارسی برگردانده شده است. وولف،انگلیسی و متولد ۱۸۸۲ در انگلستان است.
چطور باید کتاب خواند؟
ویرجینیا وولف / ترجمه:احسان لطفی
قبل از اینکه سخنی گفته شود،می خواهم روی علامت سؤال جمله بالا تأکید کنم. حتی اگر بتوانم به این سؤال جواب بدهم،این جواب فقط به درد خودم خواهد خورد. تنها نصیحتی که درباره خواندن می شود به کسی کرد،این است که به نصیحت ها گوش نکند،دنبال غریزه خودش برود و با منطق خودش به نتایج خودش برسد. اگر بر سر این موضوع با هم به توافق برسیم،من می توانم چند نکته و پیشنهاد ارائه کنم و خیالم راحت باشد که شما نمی گذارید این حرف ها به استقلال تان لطمه بزند. استقلال مهم ترین سرمایه خواننده است.
از اینکه بگذریم،اصلاً مگر می شود برای کتاب ها قانونی تصویب کرد؟ نبرد واترلو در روز مشخصی اتفاق افتاد اما کسی نمی تواند بگوید هملت بهتر است یا لیرشاه. هر کس باید خودش به این سؤال جواب بدهد. اگر صاحب نظران را به کتابخانه تان راه بدهید و رهایشان کنید که بگویند چطور باید خواند،چه کتابی باید خواند و به هر کتاب چقدر باید بها داد،آزادی تان را به باد داده اید،آزادی،روح معبد کتابخوانی است.
اما برای لذت بردن از آزادی –اگر این کلیشه را به من ببخشید- باید «خویشتن را مهار کرد»؛ نباید نیروها را بی هوا و خودسر هدر داد و نصف خانه را برای آب دادن یک بوته رز خیس کرد؛ باید نیروها را به دقت روی یک نقطه متمرکز کرد.
اینکه «یک نقطه» کجاست،یکی از اولین دشواری ها در مواجهه با یک کتابخانه است؛ جایی که در نگاه اول،ملغمه ای از آشوب و پریشانی به نظر می آید؛ شعر،رمان،خاطرات،لغتنامه و زندگینامه روی قفسه ها به هم تنه می زنند،رقابت می کنند و آن بیرون اسب شیهه می کشد . زن ها کنار تلمبه آب غیبت می کنند و گله گاوها دشت را می پیماید. از کجا باید شروع کرد؟ چطور باید به این آشوب نظم داد و عمیق ترین و بزرگ ترین لذت را از کتاب گرفت؟
گفتنش ساده است که چون کتاب ها انواع مشخصی دارند (داستان،زندگینامه،شعر و…)،اول باید آنها را بر این اساس از هم جدا کرد و از هر کدام چیزی را که باید داشته باشد،طلبید؛ اما تعداد کمی از مردم چیزی را که کتاب می تواند به آنها بدهد،از آن طلب می کنند.
ما اغلب با ذهن های طبقه بندی شده،سراغ کتاب ها می رویم؛ از داستان درست بودن را می خواهیم، از شعر غلط بودن را، از زندگینامه هیجان را و از تاریخ چیزی را که عرق ملی مان را به جوش بیاورد. موفقیت بزرگی است اگر پیش از باز کردن کتاب،این پیش داوری ها را خنثی کنید. چیزی را به نویسنده دیکته نکنید؛ سعی کنید جای او بایستید و همکار و همدستش باشید. اگر از همان اول روی صندلی نقد و داوری بنشینید،خودتان را از نهایت آنچه خواندن می تواند ارزانی تان کند،محروم کرده اید.
خواندن،کاری طولانی تر و پیچیده تر از دیدن است. برای درک جزئیات کار یک نویسنده،شاید به جای خواندن باید نوشت و خطر و دشواری کار با کلمه را شخصاً تجربه کرد. اتفاق ساده ای را به یاد بیاورید که تأثیری متفاوت بر شما گذاشته است؛ شاید سر پیچ یک خیابان از کنار گفت و گوی ۲ نفر گذشته اید و لحن گفت و گو همزمان طنز آمیز و تراژیک بوده است؛ انگار همان یک لحظه از بصیرتی تمام سرشار بوده است؛ گویی درختی تکان خورده است،نور چراغی در باد رقصیده است.
اما وقتی می خواهید روی کاغذ و با کلمه ها این لحظه را باز سازی کنید،می بینید که به صورت هزاران برداشت متضاد ظاهر می شود. رمق بعضی کلمات را باید گرفت،به بقیه باید جان داد و در این میان همه درک و دریافتی که از خود آن «احساس» داشته اید،احتمالاً از دست می رود. کاغذهای آشفته تان را کنار بگذارید و اولین صفحه های کتاب یک رمان نویس بزرگ را باز کنید. حالا بهتر می توانید مهارت و استادی او را درک کنید.
فقط این نیست که در محضر کس دیگری نشسته اید؛ دوفو،جین آستین یا تامس هاردی؛ دنیا،دنیای دیگری است.
«فقط باید مقایسه کرد»؛ با این کلمه ها پیچیدگی واقعی کتاب خواندن،پدیدار می شود. قسمت اول ماجرا – که دریافت و ادراک باشد- فقط نیمی از خواندن است و اگر کسی می خواهد لذت تمام را از یک کتاب ببرد،باید با یک نیمه دیگر کاملش کند. باید آن دریافت ها را روی صندلی نشاند و درباره شان قضاوت کرد،باید از این تصاویر گریزان،پیکره ای محکم و با دوام ساخت اما نه مستقیماً؛ صبر کنید گرد و خاک خواندن بنشیند و درگیری ها و پرسش ها آرام بگیرد؛ قدم بزنید،گفت و گو کنید،گلبرگ های پلاسیده رز را بکنید یا بخوابید؛ آنگاه بی آنکه اراده کرده باشید،کتاب،ناگهان با هیأتی متفاوت برمی گردد،از اعماق غوطه می خورد و یکپارچه بر سطح ذهن شناور می شود. این کتاب،یکپارچه متفاوت از کتابی است که در قالب عبارت ها و جملات جداگانه منتقل شده است. حالا جزئیات جای خودشان را پیدا کرده اند و ما هیأت کتاب را از آغاز تا پایان می بینیم؛ می بینیم که طویله است یا انبار یا معبد. حالا می شود کتاب ها را مثل ساختمان ها با هم مقایسه کرد ولی مقایسه کردن نشانه ای از تغییر رویکرد ماست؛ ما دیگر دوستان نویسنده نیستیم،قضاوت گران اوییم و همان طور که به عنوان دوست نمی توان بیش از اندازه دلسوزی کرد،در مقام قاضی هم نمی شود زیاد سختگیر و بی رحم بود. اما آیا کتاب هایی که دقت،تخیل و همذات پنداری ما را هدر داده اند،جنایتکار نیستند؟ آیا نویسندگان کتاب های غلط –کتاب هایی که هوا را از حس واپاشی و بیماری پر می کنند- موذی ترین دشمنان جامعه نیستند؟ پس بیایید در قضاوت هایمان بی رحم باشیم و هر کتاب را با بهترین نمونه اش مقایسه کنیم. حتی حقیر ترین کتاب ها هم حق دارند با بهترین ها مقایسه شوند. با این حساب،احمقانه است که وانمود کنیم بخش دوم خواندن –همان قضاوت و مقایسه- می تواند به آسانی بخش اول باشد. باز کردن ذهن به روی ادراک ها و تصاویر بی شماری که به سرعت می گذرند،بازخوانی کتاب بی آنکه کتابی پیش رویتان باشد،کنار هم گذاشتن و مقایسه دریافت هایی که به شبح می مانند،سخت است. از این سخت تر به زبان آوردن چیزی است شبیه به اینکه «این کتاب نه تنها از فلان نوع است بلکه فلان قدر ارزش دارد،اینجا ضعیف است،اینجا موفق است،این بد است،این خوب است.»
آیا عاقلانه تر نیست که از این وظیفه بگذریم و بگذاریم همان منتقدان و صاحب نظران با شکوه و فاخر کتابخانه ها،ارزش مطلق کتاب را برایمان تعیین کنند؟ چه خیال باطلی! شیطانی درون ما هست که پیوسته نجوا می کند «دوست ندارم،دوست دارم» و ما نمی توانیم ساکتش کنیم؛ حتی اگر قضاوت هایش غلط باشد.
ذائقه ما –همان عصبی که شگفتی،رضایت و نفرت را در وجودمان جابجا می کند- روشن ترین چراغ است. با گذر زمان شاید بتوان سلیقه را آموخته کرد،شاید بتوان وادارش کرد به حدی از مهار تن بدهد. وقتی حریص و بی حساب میان کتاب هایی از همه نوع چرید،از خواندن دست برداشت و فاصله میان گونه های این دشت را جست و جو کرد،خواهیم دید که اندکی تغییر کرده است؛ دیگر چندان حریص نیست و بیشتر فکر می کند؛ دیگر فقط قضاوت های صرف درباره کتاب های مشخص تحویل مان نمی دهد بلکه شروع می کند به حرف زدن درباره کیفیتی که بین تعدادی کتاب مشترک است. می گوید «اسم این را چه بگذاریم؟» و احتمالاً تکه ای از لیرشاه و بعد آگاممنون را برایمان می خواند تا آن کیفیت مشترک را نشانمان بدهد.
اگر این طور است،اگر درست خواندن یک کتاب به چنین مجموعه عجیب و غریبی از تخیل،بینش و قضاوت نیاز دارد،شاید به به این نتیجه برسید که ادبیات آن چنان هنر پیچیده ای است که حتی بعد از یک عمر خواندن،نمی توان سهم ارزشمندی در داوری و نقدش پیدا کرد. باید خواننده ماند و نباید شکوه و شوکت منتقد ها را تقلید کرد.
این منافاتی با اهمیت خواننده بودن ندارد. داوری هایی که برای خودمان می کنیم و معیار ها و چهارچوب هایی که برای خودمان می سازیم،آهسته به هوا نشت می کند و جزئی از اتمسفری می شود که نویسنده ها موقع کار تنفس می کنند. داوری های ما حتی اگر رنگ جوهر نگیرد،بر ذهنشان می گذرد و این اثر،اگر پر شور و صمیمی باشد،ارزشمند است؛ مخصوصاً حالا که تکلیف نقد روی دوش خواننده نیست؛ حالا که کتاب ها مثل پیکره چوبی حیوانات غرفه تیراندازی،به سرعت از پیش داور می گذرند و او فقط یک ثانیه برای پر کردن و هدف گرفتن و شلیک کردن فرصت دارد و اگر خرگوش را با ببر یا عقاب را با خروس اشتباه بگیرد یا همه را از دست بدهد و گلوله اش را حرام گاوی بی آزار در مزرعه ای دور کند،می شود او را به راحتی بخشید.
آیا این داوری ها –داوری مردمی که آرام و عاشقانه می خوانند و بی رحم و دلسوزانه قضاوت می کنند- کار نویسنده را بهتر می کند؟ شاید بکند. اما چه کسی برای رسیدن به یک هدف –هرچند خواستنی و ارزشمند- کتاب می خواند؟ مگر کم هستند چیزهایی که –چون خودشان خوبند و لذتی هم در پایانشان هست- انجامشان می دهیم و مگر این جزئی از همان ها نیست؟ گاهی در رؤیا دیده ام که «روز داوری» فرا می رسد و فاتحان و وکیلان و دولتمردان بزرگ برای گرفتن پاداش شان می آیند (با تاج و رداها و نام هایی که روی ستون های مرمرین حک شده است) و خدا ما را که کتاب به بغل می آییم می بیند،به پترس قدیس رو می کند و می گوید «نگاه کن! اینها بی نیاز از پاداشند چون خواندن را عاشق بوده اند».
